An Sơn Miếu – Không gian tín ngưỡng đặc sắc trong đời sống văn hóa Côn Đảo

Giá trị lịch sử – văn hóa
Di tích An Sơn Miếu cách trung tâm Côn Đảo khoảng 2km về phía Tây Nam, An Sơn Miếu là một ngôi miếu nhỏ xây dựng năm 1958 của thời Mỹ - Ngụy, thờ Bà Phi Yến – vợ của Vua, tục gọi là bà Lê Thị Răm và quan Đô Đốc Ngọc Lân – một vị quan trung thần đối với bà Phi Yến và Hoàng tử Hội An (con của Bà Phi Yến và Vua, tục gọi là hoàng tử Cải)
Theo tục truyền, Bà Phi Yến tên thật là Lê Thị Răm – vợ của Vua. Tục truyền rằng khi Vua bôn đào ra Côn Đảo để tránh sự theo dõi của lực lượng đối lập, vì thất bại liên tục nên có ý định đưa Hoàng tử Hội An (con của Bà Phi Yến và Vua, tục gọi là Hoàng tử Cải) ra nước ngoài để cầu viện. Bà Phi Yến không bằng lòng nên ngỏ lời khuyên Vua song Vua nổi trận lôi đình, nghi Bà Phi Yến có âm mưu đồng lõa với địch thủ. Nếu không có các quan can gián hết lời xin giảm án cho Bà Phi Yến không thoát khỏi tội chém đầu. Tuy nhiên, Vua vẫn truyền lệnh giam bà trong một hang đá trên hòn đảo hoang vắng nằm về hướng Tây Nam của quần đảo Côn Đảo (Hòn Bà ngày nay). Trước cửa hang đá có nhiều tảng đá lớn chắn ngang để Bà không ra được, trong hang chỉ có ít bánh nếp và một chum nước là vừa đủ sống chừng nửa tháng trời lại. Tại đó chỉ có con vượn bạch, một con vật hết sức khôn ngoan và rất trung thành với Bà nuôi nó từ nhỏ nên nó luôn luôn ở bên cạnh hầu hạ bà.
Vua giam cầm Bà Phi Yến xong thì Vua nghe tin địch thủ sắp ra đến Côn Đảo, ông bèn cùng cung quyến và đoàn tùy tùng xuống thuyền chạy ra Phú Quốc. Theo đoàn chạy loan còn có con hắc hổ của Hoàng tử Cải, nó rất mến Hoàng tử. Hoàng tử đi đâu nó cũng đi theo, nửa bước cũng chẳng chịu rời. Khi thuyền sắp nhổ neo, Hoàng tử thấy không có mẹ mình bèn hỏi thăm người kia, người nọ, có người trung nghĩa tiết lộ mẹ của Hoàng tử đang bị giam cầm. Bấy giờ, đứa con duy nhất của Bà Phi Yến và Vua là Hoàng tử Hội An khóc lóc đòi mẹ để yêu cầu cha cho mẹ cùng theo hoặc là được cùng sống chết với mẹ. Vua không bằng lòng nên Hoàng tử bị đẩy xuống biển. Thấy thế, hắc hổ vội vàng phóng theo nhưng không cứu được mà chỉ đến khi thủy triều rút cạn mới thấy thi hài Hoàng tử nằm yên nơi bãi biển.
Hắc hổ đem thi hài của Hoàng tử lên một mô cát trong rừng gần bãi Đầm Trầu (thuộc làng Cỏ Ống). Dân làng Cỏ Ống thấy con vật mà ăn ở có nghĩa như vậy nên ai cũng động lòng bèn xúm nhau vun đất, đắp đá cho nấm mồ được cao, rồi lập miếu thờ trước mộ để thờ Hoàng tử (ngày nay mộ và Miếu Hoàng tử Hội An vẫn còn tại làng Cỏ Ống, được gọi là miếu Cậu hoặc Thiếu gia miếu). Hắc hổ sau khi chôn cất Hoàng tử xong thì đêm lên rừng rậm non cao kiếm ăn, ngày về nằm bên mộ Hoàng tử kêu gào thảm thiết.
Một đêm kia, không rõ tình cờ hay do một lý do huyền nào, hắc hổ lại gặp con vượn bạch. Tuy không biết nói nhưng vượn bạch đã tỏ dấu thế nào mà nó hướng dẫn hắc hổ qua tận bên kia hòn đảo (tức Hòn Bà ngày nay) để gặp Bà Phi Yến đang bị giam cầm trong hang đá. Hắc hổ và vượn bạch đã ra dấu hiệu cho Bà cùng đi. Bà gượng sức leo lên lưng cọp cho nó cõng đi, hơn nửa ngày vượt suối qua đèo vất vả và lắm nỗi qua được ven rừng Cỏ Ống. Khi tới trước mộ Hoàng tử, hai con vật đứng chặn lại, dân làng Cỏ Ống hay tin kéo đến rất đông và kể cho Bà biết đây là nấm mồ của Hoàng tử. Đau xót trước cảnh tình ấy, dân làng bèn xúm nhau làm một ngôi nhà khá đẹp gần mộ Hoàng tử để Bà được sớm hôm chăm sóc ngôi mộ con trai mình.
Năm 1785 tại làng An Hải có tổ chức Hội Đàn chay khá lớn trong làng (theo lệ thường hàng năm vào tháng mười âm lịch). Bà Phi Yến được dân làng trọng thị rước về cùng tham dự cho thêm phần long trọng, tại đây người ta dọn sẵn cho Bà một gian phòng đặc biệt để Bà cho chỗ nghỉ ngơi. Thuở ấy, Bà Phi Yến mới 25 tuổi xuân, nhan sắc đang thời tươi thắm, lộng lẫy như một bà tiên nên đồ tế của làng An Hải là Biện Thị không ngăn nổi lửa lòng tà dục và hắn đã điên cuồng liều lĩnh. Đêm đó hắn giả say rồi lén chui vào phòng giữa lúc Đức Bà đang ngon giấc, với sự quyết tâm hại mệnh bề dao. Khi hắn mới vừa động đến cánh tay thì Đức Bà giật mình thức dậy và tri hô lên, tức thì tên Biện Thị bị dân làng trói cổ đem đóng trần để chờ sự quyết định số phận. Theo lý luật xưa, không đợi hỏi cung đã xử tử hình hắn.
Cưỡng bức mới gọi là thất tiết, chỉ cần nắm tay, động đến tà áo coi như bị xâm phạm đến tiết hạnh rồi. Đức Bà Phi Yến bấy lâu nay tuy đã dứt tình song vẫn giữ mình trong sạch, bởi thế Đức Bà đã tự mình chặt cánh tay đó và nhờ một bà lão đem chôn ở một nơi riêng biệt. Nhưng vẫn chưa hết tủi nhục trong lòng, trong đêm đó thừa lúc mọi người không để ý, Bà đã liều mình tự tử để giữ vẹn danh tiết (Bà mất vào ngày 18/10 âm lịch năm 1785). Khi tin chẳng lành này đến làng Cỏ Ống, toàn thể dân làng Cỏ Ống phẫn uất đã đem theo gậy gộc, giáo mác kéo sang làng An Hải buộc dân làng An Hải phải làm thế nào cho Đức Bà sống lại, bằng không họ sẽ tiêu diệt cả làng.
Quan Hải trấn đã khôn ngoan giảng giải rằng “Làng An Hải làm heo tạ lỗi và giải nộp tên Biện Thị cho làng Cỏ Ống được toàn quyền định đoạt” nên dân làng Cỏ Ống dần dần bớt cơn thịnh nộ. Để tỏ lòng thương tiếc dân làng An Hải đã lập miếu thờ Bà, hằng năm cúng bái và tổ chức lễ giỗ Bà vào ngày 18 tháng 10 âm lịch với sự tham gia của giới chức và dân làng Cỏ Ống. Sau đó, người ta truyền rằng Bà Phi Yến và Hoàng tử Hội An đã hiển thánh, thường hiện về mách bảo cho dân làng biết điềm lành hay chuyện dữ sắp xảy ra.
Quá trình tôn tạo di tích An Sơn Miếu
Sang thế kỷ XIX, năm 1861 thực dân Pháp chiếm Côn Đảo thiết lập nhà tù và cho di dời toàn bộ dân về đất liền, do đó ngôi miếu không được chăm sóc đã bị hư hỏng, sụp đổ. Đến năm 1958, Côn Đảo trở thành tỉnh Côn Sơn dưới chế độ Mỹ – Ngụy. Trưởng ty ngân khố tỉnh Côn Sơn là ông Nguyễn Kim Sấu đã xem lại sử lược Côn Đảo và thấy một người phụ nữ Việt Nam “trung trinh tiết liệt” đã bỏ mình tại đây nên đề nghị trích một khoản tiền trong quỹ phúc lợi do lao động khổ sai của tù nhân để xây dựng trên nền ngôi miếu thờ ngày xưa một ngôi miếu nhỏ thờ Bà Phi Yến đặt tên là “An Sơn Miếu”.
Trải qua nhiều thăng trầm, biến cố của lịch sử, công trình đã được trùng tu, sửa chữa nhiều lần nhưng vẫn giữ nguyên vị trí và dáng vẻ ban đầu. Ngôi miếu nhỏ bé, được lợp ngói âm dương bình dị như ở bao làng quê khác, nằm giữa những tán cây rợp bóng mát, hoa lá xanh tươi bốn mùa. Vào ngày rằm, mồng một âm lịch hằng tháng, người dân địa phương và người đi biển thường đến viếng Bà để cầu sự may mắn, bình yên. Hiện nay, hằng ngày có hàng ngàn lượt du khách gần xa đến viếng, tham quan di tích này.

Nguồn ảnh: Facebook Vinh Gấu

Giá trị văn hóa – tinh thần
An Sơn Miếu không chỉ là nơi thờ phụng Bà Phi Yến mà còn là biểu tượng cho những giá trị đạo đức truyền thống như lòng trung nghĩa, đức hy sinh và sự thủy chung. Hằng năm, Lễ giỗ Bà Phi Yến (18/10 âm lịch) được tổ chức trang nghiêm, thu hút đông đảo Nhân dân và du khách đến dâng hương, tưởng niệm và cầu mong bình an.

Lễ hội truyền thống Lễ giỗ Bà Phi Yến

• Dâng hương, chiêm bái tại An Sơn Miếu để bày tỏ lòng thành kính và cầu mong bình an.
• Tìm hiểu câu chuyện lịch sử, truyền thuyết về Bà Hoàng Phi Yến gắn với vùng đất Côn Đảo.
• Tham gia Lễ hội truyền thống Lễ giỗ Bà Phi Yến (vào 16-17-18/10 Âm lịch hàng năm) để cảm nhận không khí lễ hội truyền thống giàu bản sắc văn hóa địa phương.

Lưu ý khi tham quan

• Giữ trang phục lịch sự, thái độ trang nghiêm khi vào khu vực thờ tự.
• Giữ gìn trật tự, vệ sinh chung, không xâm hại cảnh quan và hiện vật di tích.
• Thực hiện nghiêm quy định về Giỏ lễ xanh, không cúng đốt hàng mã tại khu điểm di tích trên địa bàn Côn Đảo